Bruinkolenmijnbouw

Norbert Gilson

Vanop verschillende plaatsen in de regio Aken kan men rookwolken uit de koeltorens van de centrale van Weisweiler zien opstijgen. Even in het oog springend is de Sophienberg, gelegen tussen Jülich en Bergheim. Deze heuvel is ontstaan als gevolg van de mijnbouwactiviteiten van het bedrijf Tagebau Hambach. Beide herkenningspunten in het landschap wijzen op de belangrijke rol die de bruinkoolwinning in de regio speelt.

• Het ontstaan van bruinkool

  De ontstaansgeschiedenis van bruinkool gaat miljoenen jaren terug, in een periode dat de streek uit een subtropisch landschap met meren, lagunes en moerassen bestond. Resten van afgestorven planten veranderden onder invloed van water en door de afsluiting van lucht in turf. De veenlagen werden verder bedekt met een dik pakket van zand, kiezel en klei zodat de turf werd samengedrukt en zich tot bruinkool omvormde.

  In de Nederrijnse bocht tussen de Rijn en de Maas bevindt zich 55 miljard ton bruinkool. In het noordelijke deel hiervan bevindt zich een bruinkoolgordel tussen Aken, Euskirchen en Bonn. Aan de oost- en westrand van het gebied ligt de bruinkool dicht onder het oppervlak, daartussen bevinden de lagen zich op meer dan 300 meter diepte.

  Het westelijke – Belgische – deel van de Euregio is ten zuiden van deze regio gelegen met als gevolg dat er hier geen bruinkool voorkomt. De bruinkoollagen in Zuid-Limburg werden in kleinere groeven in de omgeving van Kerkrade en Heerlen tot in het begin van de jaren 1960 geëxploiteerd. De bruinkool werd hier gebruikt als grondstof voor de regionale brikettenproductie (bijv. de brikettenfabriek Carisborg nv in Kerkrade). De omschakeling van de Nederlandse energiepolitiek naar aardolie en aardgas betekende, net zoals voor de steenkoolindustrie, het einde van de bruinkoolwinning in de streek.

• De eerste bruinkoolmijnen in de regio Aken

  Het begin van de bruinkoolontginning in de regio Aken gaat terug tot het begin van de 19e eeuw. De eigenaar van het domein Merödgen bij Lucherberg, de edelman von Golstein, wordt beschouwd als de pionier van de bruinkoolwinning in de streek. Dit gebeurde eerder toevallig: nadat er bij boringen naar een waterbron bruinkool aangetroffen werd, vroeg hij een concessie aan en opende hij in 1821 een kleine mijn. Maar de ontgonnen bruinkool had wegens zijn hoog watergehalte (tot 35%) een laag rendement en kon niet concurreren met de overvloedig voorhanden zijnde steenkool en in 1869 werd de Golsteinmijn gesloten.

  In de 19e eeuw beschikte men nog niet over de nodige technische middelen om de bruinkool op een degelijke manier te ontginnen. De ontginning was complex en gevaarlijk en leidde dikwijls tot mislukkingen. Exemplarisch hiervoor was het lot van de Bruinkoolmijn “Eustachia” in de omgeving van Stockheim ten zuiden van Düren. De mijn was sinds 1855 geopend, maar wanneer in 1875 een schacht instort werd geoordeeld dat een heropbouw niet meer rendabel was en werd de exploitatie beëindigd.

• De bloei van de brikettenproductie

  Twee technische ontwikkelingen lagen aan de basis van de doorbraak van de bruinkoolontginning. Een eerste belangrijke stap was de uitvinding van een persmachine door Carl Exter in 1858. Daarnaast kwam een nieuw procedé in gebruik waarbij men het watergehalte van de tot korrels gemalen bruinkool in grote drooginstallaties tot 15 à 20 % kon reduceren. Deze gedroogde kolen kon men dan met deze persmachine onder hoge druk en zonder toevoeging van bindmiddelen tot houdbare blokjes samenpersen. Zo ontstonden de ‘briketten’ die gebruikt konden worden als huisbrandverwarming en als brandstof voor stoomketelverwarming.

  De eerste brikettenfabriek in het Akense ging in 1889 in bedrijf. De kool kwam van de nabij gelegen Grube Maria-Theresia. Maar de grote concurrentie van talrijke ontstane brikettenfabrieken rond Keulen leidde al in 1898 tot de sluiting van de fabriek. Een jaar ervoor had de directeur van de mijn, Max Kestner, de vroegere Golsteinmijn in Lucherberg opgekocht. Hier werd een dagbouwbedrijf opgericht, die sinds 1901  de nieuw opgerichte brikettenfabriek Lucherberg van kolen voorzag. Een andere grote brikettenfabriek ging in 1910 in Weisweiler in bedrijf.

• Een nieuwe toepassing - elektriciteitsproductie met bruinkool

  Investeerders begonnen in het begin van de 20e eeuw de mogelijkheden in te zien om elektriciteit op te wekken op basis van bruinkool. Een aanzet voor de ontwikkeling van bruinkoolcentrales ging uit van de onderneming Rheinische Elektrizitätswerke im Braunkohlenrevier AG, die in 1910 voor de elektriciteitsvoorziening van de streek Bergheim de centrale Fortuna oprichtte. Korte tijd later besliste de onderneming Braunkohlen-Industrie AG (BIAG) Zukunft om in de regio rond Eschweiler nagenoeg naast de brikettenfabriek een elektriciteitscentrale voor de stroomvoorziening van de regio Aken op te richten. In mei 1914 ging de nieuwe centrale Zukunft met een capaciteit van 12 MW in bedrijf.

• De bruinkoolwinning als grootschalige sector

  De kolen voor de centrale kwamen van de mijn Zukunft die al in 1909 voor de brikettenfabriek gebruikt werd. De tot nog toe hoofdzakelijk manueel uitgevoerde ontginning kon de stijgende vraag van de briketten- en elektriciteitssector niet meer volgen. Daarom worden in 1911 de eerste elektrisch aangedreven lepelbaggermachines ingezet. De technische infrastructuur werd voortdurend uitgebreid. In 1927 waren 6 met emmerkettingen uitgeruste baggermachines en 6 extra lepelbaggermachines in gebruik.

  Ten gevolge van de aangerichte vernielingen op het einde van de Tweede Wereldoorlog werden de brikettenfabrieken in Weisweiler en Lucherberg en de centrale Zukunft pas in 1947 terug operatief. Op initiatief van het Britse militaire bewind werd in het begin van de jaren 1950 de centrale Weisweiler geopend.

  De explosie van de olieontginning in de jaren 1960 luidde het einde in voor veel brikettenfabrieken. Zo werden de fabrieken in Lucherberg en Weisweiler in respectievelijk 1960 en 1973 gesloten. Hetzelfde lot onderging de centrale Zukunft in 1975.

  Het merendeel van de bruinkool die vandaag in de 2 grote bruinkoolmijnen in de regio Aken – Inden en Hambach – wordt ontgonnen dient voor de elektriciteitsopwekking. De dagbouwmijn Inden levert zijn kolen via een transportbandsysteem aan de centrale Weisweiler. Volgens de tot nog toe gemaakte berekeningen zouden er hier tot de jaren 2030 voldoende kolenvoorraden voorhanden zijn.

• Literatuur

• Monumenten